Ubezwłasnowolnienie jest uważane za jedną z najpoważniejszych form ingerencji w samodzielność i niezależność człowieka. Z jednej strony ubezwłasnowolnienie ma ogromny wpływ na życie osób, których dotyczy w związku ze swobodnym decydowaniem o swoim życiu codziennym – wpływa bowiem na zdolność do czynności prawnych człowieka. Najbardziej doniosłym skutkiem ubezwłasnowolnienia jest całkowite pozbawienie lub ograniczenie zdolności do czynności prawnych. Może być ono stosowane wobec osób, które z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innych zaburzeń nie są w stanie kierować swoim postępowaniem.
Wspomniana zdolność do czynności prawnych to zdolność do tego, aby za pomocą własnych czynności nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, to możliwość samodzielnego zawieranie umów, zarządzania i podejmowania decyzji dotyczących majątku czy reprezentowania siebie w sprawach prawnych. Posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych oznacza, że możemy sami decydować w wielu dziedzinach życia, przez co skutek ten ma istotne znaczenie praktyczne. Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się po ukończeniu 18. roku życia.
Tymczasem ubezwłasnowolnienie całkowite czy częściowe powoduje, że nie można sporządzić testamentu, ani skorzystać z praw wyborczych. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może się samodzielnie zameldować, zawrzeć małżeństwa, otworzyć rachunku bankowego, a także zostać zatrudniona. Z uwagi na tak poważne konsekwencje, przesłanką do uwzględnienia przez sąd wniosku o ubezwłasnowolnienie powinien być wyłącznie interes i dobro osoby, której to orzeczenie ma dotyczyć.
Z drugiej strony, celem ubezwłasnowolnienia jest ochrona osób, które nie są w stanie samodzielnie funkcjonowaći podejmować świadomych decyzji. Ma to być szczególna pomoc dla osób, które na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego bądź innego rodzaju zaburzeń, takich jak pijaństwo czy narkomania, nie są w stanie kierować własnym postępowaniem i potrzebują pomocy w prowadzeniu swoich spraw. Dlatego ubezwłasnowolnienie może być orzeczone tylko w interesie chorego, zwłaszcza gdy może ono mieć korzystny wpływ na jego sytuację życiową. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy zaś ochronie rodziny chorego czy ochronie interesów urzędów i instytucji (postanowienie SN z 8.1.1966 r., II CR 412/65, postanowienie SN z 26.4.1968 r., II CR 70/68 Legalis).
Przepisy regulujące ubezwłasnowolnienie zawarte są w Kodeksie cywilnym. Obecnie wyróżniamy dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia. Pierwszym z nich jest ubezwłasnowolnienie całkowite. Stosownie do art. 13 § 1 k.c., przesłanką ubezwłasnowolnienia całkowitego jest, aby osoba która ma być ubezwłasnowolniona ukończyła 13 lat oraz na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie była w stanie kierować swoim postępowaniem.
Ubezwłasnowolnienie całkowite skutkuje w szczególności utratą zdolności do czynności prawnych, jak również niemożnością zawarcia małżeństwa. W przypadku ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, między małżonkami powstaje z mocy prawa rozdzielność majątkowa. Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się przedstawiciela ustawowego, którym jest opiekun. Opiekun wykonuje za taką osobę czynności i podejmuje decyzje prawne. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie, który pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską, funkcję opiekuna pełni rodzic. Brak zdolności do czynności prawnych takiej osoby oznacza, że jakiekolwiek czynności prawne osoby ubezwłasnowolnionej jak np. sprzedaż, kredyt, pożyczka, są całkowicie nieważne. Prawo zezwala takim osobom jedynie na zawieranie drobnych umów z życia codziennego – umowy takie są ważne, pod warunkiem że nie prowadzą do rażącego pokrzywdzenia ubezwłasnowolnionego. Do takich codziennych umów należą np. drobne zakupy w sklepie spożywczym, kupno biletu do kina czy jedzenia w restauracji.
Drugim rodzajem ubezwłasnowolnienia jest ubezwłasnowolnienie częściowe. Częściowo można ubezwłasnowolnić osobę pełnoletnią z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeśli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia spraw. Zatem warunki do jego dokonania są podobne jak w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego, ale przesłanki te muszą występować jednak w mniejszym stopniu niż w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego. Osoba taka potrafi kierować swoim postępowaniem, lecz potrzebna jest takiej osobie pomoc do prowadzenia własnych spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo również ustanawia się przedstawiciela ustawowego, w tym wypadku jest to kurator. Podstawowym zadaniem kuratora jest pomoc ubezwłasnowolnionemu polegająca na doradzaniu oraz wyrażaniu zgody na dokonywanie czynności przez ubezwłasnowolnionego.
Skutkiem ubezwłasnowolnienia częściowego jest to, że osoba ubezwłasnowolniona ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Dodatkowo, w momencie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków z mocy prawa powstaje między małżonkami rozdzielność majątkowa. Zasadą jest, że osoba z ograniczoną zdolnością może sama dokonywać czynności prawnych, ale do ich ważności potrzeba jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Przykładowo, jeśli taka osoba chce zawrzeć umowę sprzedaży, darowizny albo umowę najmu, to musi uzyskać zezwolenie kuratora. Jeżeli ubezwłasnowolniony częściowo zawrze taką umowę, bez wymaganej zgody, ważność umowy jest zawieszona. Umowa stanie się ważna, jeżeli zostanie potwierdzona przez przedstawiciela ustawowego. Przy czym druga strona umowy nie może powoływać się na brak zgody kuratora. Powstaje dla niej stan niepewności, skoro nie wiadomo, czy umowa zostanie potwierdzona, czy nie. Aby ten stan wyjaśnić, druga strona umowy może wyznaczyć kuratorowi termin do potwierdzenia umowy i dopiero w sytuacji, kiedy kurator odmówi potwierdzenia lub nie złoży w wyznaczonym terminie żadnego oświadczenia, druga strona nie będzie zobowiązana umową.
Inaczej jest w przypadku, gdy ubezwłasnowolniony częściowo dokonał sam jednostronnej czynności prawnej czyli np. sporządził testament, przyjął lub odrzucił spadek, odstąpił lub wypowiedział umowę. W tej sytuacji, w braku zgody przedstawiciela ustawowego, czynność prawna jest nieważna.
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może za to samodzielnie, bez zgody kuratora, zawierać umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego oraz rozporządzać swoim zarobkiem. Podobnie, ubezwłasnowolniony częściowo może swobodnie dysponować np. otrzymywaną co miesiąc kwotą na drobne wydatki.
Przy orzekaniu ubezwłasnowolnienia nie ma znaczenia przyczyna choroby psychicznej czy innych zaburzeń; może to być np. efekt zażywania leków, ciężkich przeżyć, ale też pijaństwa czy narkomanii (postanowienie SN z 14.1.1983 r., I CR 480/82, OSNCP 1983, Nr 10, poz. 158). Narkomania może stanowić podstawę ubezwłasnowolnienia osoby nią dotkniętej także wtedy, gdy osoba ta popadła w narkomanię na skutek stosowania leków zawierających narkotyki. Samo uzależnienie, takie jak pijaństwo czy narkomania nie stanowi jednak przesłanki ubezwłasnowolnienia, o ile biegły nie stwierdzi, że ma ono postać zaburzenia psychicznego (postanowienie SN z 23.2.1968 r., II CR 32/68, OSNPG 1968, Nr 7, poz. 42; postanowienie SN z 18.5.1972 r., II CR 138/72, OSNCP 1972, Nr 12, poz. 221). Również sam zarzut marnotrawstwa nie stanowi podstawy ubezwłasnowolnienia, o ile nie łączy się z chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym albo innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi (postanowienie SN z 14.3.1978 r., II CR 58/78, Legalis).
W orzeczeniach sądów dotyczących zarówno ubezwłasnowolnienia całkowitego jak i częściowego, przeważa stanowisko, że ubezwłasnowolnienie ma służyć ochronie samego ubezwłasnowolnionego, może więc nastąpić jedynie w jego interesie, w celu zapewnieniu mu pomocy w załatwianiu spraw osobistych i majątkowych (postanowienie Sądu Najwyższego z 8.1.1966 r., II CR 412/65, OSN 1966, Nr 10, poz. 170; z 20.12.1966 r., II CR 434/66, Legalis; z 29.12.1983 r., I CR 377/83, Legalis; z 17.5.2013 r., I CSK 122/13, Legalis). Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że tak jak przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym, przy ubezwłasnowolnieniu częściowym konieczne jest, by następowało ono dla dobra osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, oraz że ubezwłasnowolnienie orzeka się wyłącznie w interesie osoby potrzebującej pomocy w prowadzeniu swoich spraw i w celu ochrony jej dobra, a nie w interesie osób wnioskujących o ubezwłasnowolnienie lub członków jej rodziny (SN w postanowieniu z 18.12.2019 r., IV CSK 157/19, Legalis).
W sprawach o ubezwłasnowolnienie właściwy będzie sąd okręgowy miejsca zamieszkania lub pobytu osoby, której dotyczy wniosek. Z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie może wystąpić małżonek takiej osoby, a także jej dzieci, wnukowie, rodzice, dziadkowie, rodzeństwo oraz przedstawiciel ustawowy. W toku postępowania sądowego osoba, która ma być ubezwłasnowolniona powinna być wysłuchana przez sąd w obecności biegłego psychologa oraz biegłego lekarza psychiatry lub neurologa, a także zbadana przez lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa, którzy wydają swoją opinię w sprawie. Biegli w swojej opinii powinni zawrzeć ocenę stanu zdrowia psychicznego albo rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek oraz ocenę zdolności takiej osoby do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw. Celem postępowania jest oczywiście zbadanie czy osoba, której dotyczy wniosek spełnia warunki do ubezwłasnowolnienia. Na decyzję sądu wpływa przede wszystkim stan zdrowia, sytuacja osobista, zawodowa i majątkowa osoby, której dotyczy wniosek jak również to jakimi sprawami się zajmuje, jak daje sobie radę w zwykłych codziennych sprawach oraz jak zaspokaja swoje potrzeby życiowe. Dopiero po zgromadzeniu pełnego materiału dowodowego, sąd wyda postanowienie, w którym orzeknie o ubezwłasnowolnieniu albo oddaleniu wniosku.
W postanowieniu o ubezwłasnowolnienia sąd orzeka, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy częściowe i jaki jest powód ubezwłasnowolnienia. Jeśli jednak po orzeczeniu ubezwłasnowolnienia zmieni się sytuacja osoby ubezwłasnowolnionej lub poprawi się jej stan psychiczny, sąd może z urzędu albo na wniosek ubezwłasnowolnionego zmienić lub uchylić ubezwłasnowolnienie.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie podlega opłacie w kwocie 100 zł. W postępowaniu nieprocesowym, w którym jest rozpatrywana sprawa, zasadą jest, że każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie.
Zadbam o Twoje prawa w sprawach dotyczących ubezwłasnowolnienia, zapewniając Ci profesjonalne wsparcie i fachową obsługę prawną. Pomogę Ci w przygotowaniu wniosku o ubezwłasnowolnienie, zebraniu niezbędnej dokumentacji oraz reprezentacji przed sądem. Wspieram zarówno osoby bliskie, które chcą chronić dobro swojego krewnego, jak i klientów, których sprawa dotyczy bezpośrednio. Reprezentuję strony postępowania na każdym etapie, dbając o jasność procedury, poszanowanie praw i spokojne przejście przez cały proces.
Skontaktuj się ze mną, aby omówić szczegóły i podjąć odpowiednie kroki prawne.
📍 Adres: al. 1-go Maja 87 lok. 109, 90-755 Łódź
📞 Telefon: +48 608 778 180
✉ E-mail: kancelaria@advocati-lodz.pl / paulina.kujawowicz@advocati-lodz.pl
Pomogę Ci przejść przez cały proces z pełnym wsparciem prawnym i poczuciem sprawiedliwości.
