Pierwszym etapem postępowania w sprawie o rozwód jest złożenie pozwu do sądu okręgowego właściwego ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania małżonków, jeżeli jedno z nich nadal tam mieszka. Jeśli nie można ustalić sądu w oparciu o ostatnie miejsce zamieszkania małżonków – sądem właściwym jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a w braku takiej podstawy- sąd miejsca zamieszkania powoda (art. 17 pkt 1 k.p.c. i art. 41 k.p.c).

Pozew rozwodowy to pismo procesowe, w którym określamy kogo i czego dotyczy sprawa, a także przedstawiamy sądowi nasze żądania. To, jakie wymagania musi spełniać pismo oraz jakie musi zawierać elementy zostało określone w art. 126 k.p.c. i art. 187 k.p.c. Zgodnie z tymi przepisami w pozwie należy określić:

– sąd, do którego pismo jest kierowane – jego nazwę i adres, 

– imiona i nazwiska obu stron postępowania wraz z adresami powoda i pozwanego oraz numerem PESEL powoda,

– czego w pozwie żądamy. Pozew o rozwód powinien zawierać żądanie powoda, czy wnosi o orzeczenie rozwodu z winy czy bez winy drugiego małżonka. Dodatkowo powód może złożyć wnioski dotyczące: wykonywania władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi stron, uregulowania kontaktów z małoletnimi dziećmi, alimentów na małoletnie dzieci stron lub na stronę, ustalenia sposobu korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania, eksmisji małżonka czy dokonania podziału majątku wspólnego,

– czy podjęto próbę mediacji lub innego ugodowego sposobu rozwiązania sporu lub wyjaśnienie, dlaczego tego nie zrobiono.

W pozwie musi być zawarte także uzasadnienie, czyli argumenty i dowody potwierdzające całkowity i trwały rozkład pożycia małżeńskiego. Pozew o rozwód podlega opłacie sądowej w wysokości 600 złotych.

W drugim etapie sąd przeprowadza postępowanie, podczas którego bada czy orzeczenie rozwodu jest dopuszczalne. Aby można było orzec rozwód, musi zostać spełniona pozytywna przesłanka rozwodu, to jest zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego, przy czym zupełność i trwałość rozkładu muszą wystąpić łącznie (art. 56 § 1 k.r.o.). Dodatkowo, nie może wystąpić żadna z trzech negatywnych przesłanek rozwodowych, to jest:

1. wskutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków;

2. z innych względów rozwód byłby sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

3. rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, drugi zaś z małżonków na rozwód się nie godzi, a odmowa tej zgody nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 56 § 2 k.r.o.).

Oznacza to, że nawet, gdy spełniona została przesłanka pozytywna a wystąpi jedna z przesłanek negatywnych, orzeczenie rozwodu jest niedopuszczalne.

Chcąc zobrazować pozytywną przesłankę rozwodu zacznę od wskazania, czym jest pożycie małżeńskie. Wspólne pożycie polega na duchowej, fizycznej oraz gospodarczej więzi małżonków, stanowiącej cel małżeństwa i umożliwiającej realizację jego podstawowych zadań (art. 23 k.r.o.). Więź duchowa oznacza przywiązanie emocjonalne, przejawia się ona w uczuciach jakimi darzą się małżonkowie tj. miłości i bliskości, wzajemnym szacunku, szczerości i zaufaniu, wierności, czy też umiejętności uwzględniania potrzeb drugiej osoby i podejmowania kompromisów. Druga więź – fizyczna, intymna, oznacza utrzymywanie przez małżonków stosunków płciowych i jest związana z obowiązkiem zachowania wierności małżeńskiej. Więź gospodarcza znajduje wyraz zwłaszcza w prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego, ale także można jej upatrywać we wspólnym zamieszkaniu, posiadaniu wspólnego majątku, niekiedy w prowadzeniu wspólnej działalności zarobkowej lub gospodarczej.

Natomiast rozkład pożycia jest ściśle związany z niewykonywaniem obowiązków małżeńskich i zanikaniem poszczególnych więzi łączących małżonków. Innymi słowy, małżonkowie przestają się wspierać emocjonalnie, fizycznie i materialnie, nie pomagają sobie wzajemnie w wychowywaniu dzieci, wykonywaniu bieżących zadań związanych z funkcjonowaniem członków rodziny i domu, nie współdziałają dla dobra rodziny. Rozkład pożycia jest zupełny dopiero wówczas, gdy uległy zerwaniu wszystkie wymienione więzi łączące małżonków, a więc więź duchowa, fizyczna i gospodarcza i był to proces rozciągnięty w czasie. Z kolei rozkład trwały to taka sytuacja, gdy na podstawie okoliczności danej sprawy i zasad doświadczenia życiowego możemy stwierdzić, że powrót małżonków do wspólnoty małżeńskiej we wszystkich tych aspektach (duchowym, fizycznym i materialnym) nie jest już możliwy. 

Odnośnie wyjaśnienia negatywnych przesłanek rozwiązana małżeństwa:

1. Sąd, mając na względzie dobro wspólnych małoletnich dzieci, może brać pod uwagę wiek dzieci, ich stan zdrowia, a także rozważać, jak rozwód wpłynie na więzi dzieci z rodzicami, na wykonywanie przez nich obowiązków rodzicielskich i zaspokajania potrzeb materialnych i moralnych dzieci.

2. Orzeczenie rozwodu może być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w sytuacji gdy np. jeden z małżonków jest trwale niezdolny do pracy i nie ma innych krewnych, którzy mogliby zapewnić mu opiekę, albo gdy jedno z małżonków jest nieuleczalnie chore, wymaga opieki materialnej i moralnej współmałżonka, zaś rozwód stanowiłby dla niego rażącą krzywdę (por. wyrok SN z dnia 25 maja 1998 r., I CKN 704/97, LEX nr 529702). Ogólnie, przyjmuje się, że orzeczenie rozwodu jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego wtedy, gdy z zasadami tymi nie dałoby się pogodzić rażącej krzywdy, jakiej doznałby małżonek sprzeciwiający się orzeczeniu rozwodu (por. uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej SN z  dnia 18 marca 1968 r., III CZP 70/66, OSNCP 1968, nr 5, poz. 77).

3. Zgoda drugiego małżonka na rozwód musi być wyrażona przed Sądem rozwodowym i musi być wyraźna. Sąd może również sprawdzić, czy zgoda nie została wyrażona pod czyimś naciskiem albo nie jest wynikiem groźby (por. orzeczenie SN z dnia 14 maja 1956 r., I CR 746/55, OSN 1956, nr 4, poz. 120).

Sąd w czasie procesu rozwodowego musi przeanalizować każdą sprawę indywidualnie i uwzględnić dobro tych, którzy na rozwodzie mogą najbardziej ucierpieć.

Podsumowując, podczas rozprawy rozwodowej sąd dokonuje wnikliwej analizy tego, czy i kiedy więzi łączące małżonków ustały, zadaje pytania, co pozwala mu ocenić, czy zostały spełnione przesłanki orzeczenia rozwodu i czy nie zachodzą takie okoliczności, które wyłączałyby możliwość orzeczenia rozwodu.

Zakładając, że między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego (przesłanka pozytywna) i nie występuje żadna przesłanka negatywna, przechodzimy do trzeciego etapu, tj. uwzględnienia powództwa o rozwiązanie małżeństwa przez rozwód.

W wyroku orzekającym rozwód sąd może rozstrzygnąć odnośnie wielu kwestii:

1. winy za rozkład pożycia – jeśli orzeczenia o winie żądał jeden z małżonków. Wówczas sąd orzeka, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Sąd może stwierdzić, że tylko jeden małżonek jest winny rozkładu pożycia albo że oboje małżonkowie ponoszą winę za rozkład pożycia, albo że żaden z małżonków nie ponosi winy za rozkład pożycia. Nie ma jednak takiego działania, że sąd sprawdza kto jest mniej lub bardziej winny, w jakim procencie.

2. sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków,  kontaktów rodziców z dzieckiem, ustalenia miejsca zamieszkania dziecka po rozwodzie. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka bądź pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom na ich zgodny wniosek, jeżeli przedstawili pisemne porozumienie co do sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem po rozwodzie i jest ono zgodne z dobrem dziecka.

3. alimentów, obowiązku małżonków do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka.

4. sposobu korzystania z dotychczasowego mieszkania. Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd orzeka o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe.

5. dokonania podziału majątku wspólnego – jeśli wnosił o taki podział jeden z małżonków oraz jeśli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu.

Oto kilka praktycznych wskazówek, o których warto pamiętać odnośnie rozwodu.

1. Jeśli w wyroku rozwodowym sąd orzeknie, że jedna ze stron jest wyłącznie winna rozkładu pożycia małżeńskiego, to ma to wpływ na obowiązek alimentacyjny pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami. Zasadą jest, że małżonek uznany za wyłącznie winnego w rozkładzie pożycia w ogóle nie może żądać alimentów. Możliwe są za to sytuacje, w których alimentów może żądać: małżonek niewinny od małżonka niewinnego (gdy na zgodny wniosek obojga małżonków zrezygnowano z orzekania o winie w rozkładzie pożycia małżeńskiego lub gdy żaden z małżonków nie ponosi winy w rozkładzie pożycia) albo małżonek niewinny od małżonka winnego lub małżonek winny od małżonka winnego (kiedy oboje małżonkowie zostali uznani winnymi w rozkładzie pożycia małżeńskiego).

Zatem, gdy rozwód orzeczono z winy obu stron lub bez orzekania o winie, małżonek może żądać zasądzenia alimentów od drugiego z małżonków, gdy wykaże że pozostaje w niedostatku. Niedostatek to taka sytuacja, gdy małżonek dochodzący alimentów nie posiada żadnych środków utrzymania, a także gdy nie może on w pełni zaspokoić swych usprawiedliwionych potrzeb. Dochodząc alimentów małżonek powinien wykazać, oprócz swojego niedostatku, także swoje usprawiedliwione potrzeby oraz możliwości majątkowe i zarobkowe małżonka, od którego dochodzi alimentów.

Z kolei, jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku (art. 60 § 2 k.r.o.). W tym przypadku, alimentów może dochodzić jedynie małżonek niewinny od małżonka, który został uznany w wyroku rozwodowym wyłącznie winnym rozkładowi pożycia. Warunkiem dochodzenia alimentów przez małżonka niewinnego jest wykazanie, że rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie jego sytuacji materialnej (co można wykazać przez porównanie sytuacji materialnej małżonka niewinnego z tym położeniem, jakie istniałoby, gdyby rozwód nie został w ogóle orzeczony, a małżonkowe nie rozeszliby się), nie potrzeba wykazywać niedostatku.

Należy pamiętać, że obowiązek alimentacyjny wygasa, gdy małżonek uprawniony zawrze nowy związek małżeński oraz w razie śmierci któregokolwiek z małżonków (uprawnionego bądź zobowiązanego).

W sytuacji, gdy zobowiązanym do alimentacji jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek alimentacyjny wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży ten termin. Natomiast obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego za rozkład pożycia małżeńskiego, nie jest ograniczony w czasie.

2. W ciągu trzech miesięcy od chwili uprawomocnienia się orzeczenia rozwodu małżonek rozwiedziony, który wskutek zawarcia małżeństwa zmienił swoje dotychczasowe nazwisko, może przez oświadczenie złożone przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub konsulem powrócić do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa.

3. Od dnia uprawomocnienia się rozwodu małżonkowie nie dziedziczą po sobie na podstawie ustawy.

4. W wyniku rozwodu małżonkowie przestają być rodziną i ustaje wspólność majątkowa.

5. Małżeństwo rozwiązuje się, a tym samym wspólność majątkowa ustaje dopiero z dniem uprawomocnienia się wyroku rozwodowego. Zatem, co do zasady, składniki majątkowe nabyte przez małżonków między dniem wydania wyroku rozwodowego a dniem jego uprawomocnienia się będą wchodzić w skład wspólności małżeńskiej.

Wspomnę, że w sprawach rozwodowych zarówno przed przystąpieniem do składania pozwu, jak i w trakcie trwania postępowania, małżonkowie mogą wystąpić o mediacje. Gdy sąd dostrzega jakąś szansę wypracowania porozumienia, może również skierować małżonków na mediację. Strony w czasie mediacji mogą dojść do kompromisu i wypracować ugodę dotyczącą m.in. opieki nad wspólnymi małoletnimi dziećmi czy kwestii związanych z ich wychowaniem, kontaktów rodziców z małoletnimi dziećmi. Możliwe jest również uregulowanie w ten sposób kwestii majątkowych, np. dotyczących alimentów na dzieci, ale również mieszkania czy podziału majątku dorobkowego.

W sprawach o rozwód można skorzystać ze wsparcia profesjonalnego pełnomocnika. Oferowana pomoc może polegać na:

– przygotowaniu pozwu rozwodowego lub odpowiedzi na pozew

– sformułowaniu wniosków dotyczących wspólnych małoletnich dzieci np. władzy rodzicielskiej, kontaktów, alimentów itp.

– doradzeniu w sprawie zebrania, uporządkowania niezbędnych faktów i dowodów

– gromadzenia potrzebnej dokumentacji

– wsparciu w trakcie toczącej się sprawy

– wyjaśnieniu formalności związanych z rozwodem

W tekście powołano przepisy oraz orzecznictwo:

1. Ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego Dz.U.2023.1550 t.j.

2. Ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy Dz.U.2023.2809 t.j.

3. Ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych Dz.U.2024.959 t.j.

4. wyrok SN z dnia 25 maja 1998 r., I CKN 704/97, LEX nr 529702

5. uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej SN z  dnia 18 marca 1968 r., III CZP 70/66, OSNCP 1968, nr 5, poz. 77

6. orzeczenie SN z dnia 14 maja 1956 r., I CR 746/55, OSN 1956, nr 4, poz. 120.